W drugiej połowie XX wieku szczególnie dużo miejsca poświęcono doniosłości komunikacji niewerbalnej, często wcześniej pomijanej lub niedocenianej w antropologii kulturowej. Zainicjowało to szereg badań, które pozwoliły uchwycić różnice w komunikowaniu, występujące nie tylko między reprezentantami różnych grup etnicznych, lecz także zawodów, pokoleń, płci czy mniejszości (zob. Różnice kulturowe w komunikacji niewerbalnej ). Pierwsze studia w tym zakresie prowadził znany antropolog amerykański, Franz Boas (1858-1942). Zwrócił on uwagę na to, że określone sygnały mimiczne, postawy ciała czy gesty są również przekazem istotnych i jasno określonych komunikatów, pełniących funkcję nie mniej ważną niż transmisja werbalna. Badania te kontynuował w końcu lat czterdziestych Levette J. Davidson (1894-1957), który pokazał informacyjne znaczenie gestu występujące w kulturze Zachodu na przestrzeni dziejów, odwołując się do różnych zwyczajów i kodów obecnych na przykład w wojsku, handlu czy w religii [1]. W latach sześćdziesiątych XX wieku Ray Birdwhistell (1918-1994) wprowadził pojęcie kinezyki, obejmującej wszystkie aspekty złożonej komunikacji niewerbalnej [2], [3].

Na konieczność badania pozasłownych treści komunikacji międzyludzkiej zwrócił szczególną uwagę Edward T. Hall (1914-2009), twórca proksemiki, czyli nauki o kulturowym znaczeniu przestrzeni i wynikającym stąd zagadnieniu dystansu społecznego [4]. Wykazał on, że istotne zróżnicowanie w tym względzie daje się zaobserwować w kulturach całego świata. Hall wyodrębnił dwa typy transferu kulturowej komunikacji, które zupełnie inaczej wykorzystują element przestrzeni i nazwał je kulturami niskiego i wysokiego kontekstu (zob. Kultury szerokiego i wąskiego kontekstu ). W kulturach niskokontekstowych wiodącą rolę spełniają informacje słowne, które powinny być możliwie precyzyjne i jednoznaczne. Ten przekaz charakterystyczny jest przede wszystkim dla krajów kultury Zachodu. Natomiast w kulturach wysokokontekstowych, występujących głównie w Azji i Afryce, znacznie ważniejszą wartość komunikacyjną zyskuje środowisko społeczne oraz sygnały sytuacyjne, nieuchwytne lub niezrozumiałe na pierwszy rzut oka dla obcego odbiorcy. Ludzie żyjący w kulturach niskiego kontekstu są nastawieni na rozwój własnego indywidualizmu i cenią utrzymywanie dystansu. Natomiast przedstawiciele kultur wysokiego kontekstu przywiązują dużą wagę do wzajemnej bliskości i budowania wspólnoty. W konsekwencji, te same sygnały mogą być w różny sposób postrzegane i interpretowane przez reprezentantów kultur odmiennego typu. Podział ten nie oznacza bynajmniej, że w środowisku niskokontekstowym nie odgrywają roli elementy mowy ciała, a w przypadku kultury wysokiego kontekstu informacja słowna zawsze tworzy jedynie dopełnienie przekazu. W podziale zaproponowanym przez Halla chodzi raczej o podkreślenie dominujących w danej kulturze elementów interakcji.

Kategoria antropologii komunikacji pojawiła się po raz pierwszy w latach sześćdziesiątych w artykule Della Hymesa (1927-2009), który wskazał na swoistą hierarchię badań dotyczących komunikacji kulturowej [5], [6]. Na pierwszym miejscu uplasował on etnografię mówienia (ethnography of speaking), która określa wszelkie badania nad komunikowaniem się stosunkowo niewielkich grup i wspólnot lokalnych. Zdaniem tego uczonego, wyróżniona na drugim miejscu etnografia komunikacji (etnography of communication), wymaga poszerzenia obszaru badawczego i prowadzenia obserwacji w większym kręgu społecznym. Pisząc o tym poziomie badań, Hymes podkreślił doniosłe znaczenie komunikatów niewerbalnych, stwierdzając, że prowadzone analizy komunikacji powinny ujmować wszystkie konteksty obserwowanych wystąpień, a nie tylko przekaz słowny. Na trzecim miejscu znalazła się antropologia komunikacji, obejmująca badania porównawcze nad procesami i kodami komunikacji, występującymi w różnych, często bardzo odmiennych kulturach. Etnograficzny aspekt badań nad komunikacją długo był uznawany za jeden z najistotniejszych wyróżników tej dziedziny antropologii, a zapoznanie się ze wszystkimi elementami ekspresji, budującymi komunikacyjne interakcje stało się warunkiem sine qua non funkcjonowania tej dyscypliny. Takie podejście utrzymał również Yves Winkin, będący jednym ze współczesnych klasyków antropologii komunikacji [7].

Rysunek 1: Kody komunikacji niewerbalnej. Autor fot. Antenna, źródło: https://unsplash.com/photos/cw-cj_nFa14

Badania nad kinezyką Raya Birdwhistella stały się inspiracją dla Ervinga Goffmana (1922-1982), który zaproponował, by najważniejsze typy komunikacyjnych interakcji określić trzema metaforami – gry, dramatu i rytuału [8]. Pierwszy typ bazuje na określonych regułach przekazywania informacji, drugi odwołuje się do różnorodnych form działania, natomiast trzeci wynika z uwzględnienia porządku moralnego ważnego w danej grupie. Każda z wymienionych transmisji urzeczywistnia się nie tylko w doniosłych widowiskach kulturowych, lecz przede wszystkim w drobnych, potocznych gestach ustanawiających status codzienności. Zdaniem Goffmana, używając różnych typów relacji, ludzie przekazują sobie komunikaty, a także kreują swoją tożsamość i potwierdzają poczucie własnej wartości. Uczony zwrócił też uwagę na fakt, że społeczne porozumiewanie się jest zgodne z wyobrażeniem określonych ról, które podejmujemy w życiu [9].

Antropologowie zajmujący się badaniem kulturowych znaczeń komunikacji niewerbalnej na ogół uznawali założenia uniwersalizmu językowego, zgodnie z którymi wszystkie systemy językowe mają pewne cechy wspólne, a zawarte w nich treści są przekładalne i dają się wyrazić w innych strukturach lingwistycznych. Pewnym niebezpieczeństwem tego szerokiego ujęcia komunikacji staje się podejście, w którym każdy aspekt kulturowego współistnienia jest traktowany jako akt komunikowania, ponieważ omawiana dyscyplina antropologii gubi wówczas swoją specyfikę.